Ontdek de Atlantikwall op de Kop van Schouwen: een reis door de geschiedenis

De Duitse verdediging op de Kop van Schouwen behoorde tot de zwaarste van Zeeland, en veel bunkers zijn vandaag de dag nog te zien.

Op 23 maart 1942 werd het bevel gegeven om in Zeeland te beginnen met de bouw van kustverdedigingen, waarbij aan dit deel prioriteit werd gegeven.

Door de strategische ligging tussen de noordflank van Walcheren en de zuidflank van Hoek van Holland werd de Kop van Schouwen door de bezetter zwaar versterkt.

Kaart van Schouwen met strategische militaire objecten, zoals hoofd­eenheden, marine- en landbatterijen en kleinere stellingen, rond Westenschouwen, Haamstede en Renesse.

De bezetter verwachtte dat de geallieerden bij een invasie vooral grote havensteden als Antwerpen en Rotterdam zouden aanvallen; daardoor werd Schouwen-Duiveland een cruciaal verdedigingsgebied.

In totaal werden er tachtig tot negentig bunkers op Schouwen-Duiveland gebouwd.

De verschillende bunkercomplexen werden samengebracht onder de naam Stützpunktgruppe Schouwen; het hele gebied werd tot Sperrgebiet (verboden zone) verklaard, met streng gecontroleerde civiele toegang.

Het hoofdcommandocentrum voor het eiland kwam in de noordoosthoek van het Slotbos, bij Slot Haamstede. Hier coördineerde de bataljonsstaf van de Stützpunktgruppe Schouwen de lokale verdediging. Het complex bevatte een grote commando­bunker type 117a, bijgenaamd de “walvisbunker” – naar het grote stabilisatie-deel aan de bunker dat aan een walvisstaart doet denken.

Type 117a bataljons-/regiments­commandobunker (nr. 329 op onderstaande kaart).

Rondom stonden zes manschappenbunkers, twee munitiebunkers en een hospitaalbunker (type 118a Sanitätsunterstand).

Het hele complex, Stützpunkt Schouwen, omvatte ongeveer 40 bunkers en was bedoeld voor de huisvesting van een volledig infanteriebataljon.

De meeste bunkers waren standaard Regelbau 501 (manschappenbunker voor 10 man) en Regelbau 502 (voor 20 man), aangevuld met Regelbau 134 Munitionsunterstand I (munitiebunker type I). Verder waren er een keuken- en kantinebunker, een aggregaat- en brandstofbunker (type A23) en diverse Tobruk-opstellingen – kleine open betonnen putten voor observatie of mitrailleurs.

Hoewel het Slotbos het zenuwcentrum van de eilandverdediging vormde, bereidden de Duitsers zich langs de duinen en stranden van Westerschouwen voor op de verwachte invasie. Hier werden zware kustbatterijen, antitankbunkers en strandversperringen aangelegd om een dodelijke barrière te vormen tegen elke landing.

Bouwvoortgangskaart (Baufortschrittskarte) – stand van 25 maart 1945. [Afbeelding: LandmarkScout]

De stranden van Westenschouwen verdedigen

Het strand van Westenschouwen werd veranderd in een formidabele verdedigingslinie. Uitgestrekte mijnenvelden werden gelegd achter de hoogwaterlijn én in de branding. Op het strand plaatste men metalen obstakels, de “Tschechenigel” (Tsjechische egels) – zware stalen constructies die romp en rupsbanden van landingsvaartuigen of tanks moesten vernielen.

Strand van Westenschouwen met een tankmuur gekoppeld aan een type 671 SK-bunker. In de duinen staan type 612-kazematten, voorzien van buitgemaakte Vickers-Armstrong kanonnen (94 mm).

Achter de strandobstakels stonden massieve, met beton versterkte tankmuren. Deze werden gedekt door een van de hoofdwerken van de Stützpunktgruppe Schouwen: de type 671 SK-bunkers. SK betekent Sonderkonstruktion. In dit geval bleef de personeelsingang wel achter, maar de bunker zelf werd zwaarder uitgevoerd en integraal in de tankmuur opgenomen, zodat een aaneengesloten linie ontstond.

Verder landinwaarts lagen in de duinen type 612-kazematten, bedoeld voor veldgeschut op affuit. Ze waren bewapend met buitgemaakte Britse Vickers-Armstrong 94 mm kanonnen, die de Duitsers hoog aansloegen en voor kustverdediging aanpasten.

De hoofdbatterij van Westenschouwen stond bekend als Stützpunkt XXXXV ML.

Tussen de 612-kazematten legden de Duitsers kleine Tobruk-opstellingen (Ringstände) aan – open betonnen schachten voor mitrailleurs of observatie. Elke positie kreeg een eigen sector, en overlappende vuurlinies zorgden ervoor dat aanvallers in kruisvuur kwamen, met zo weinig mogelijk dode hoeken.

Tobruk-opstellingen (Ringstände) – open posities voor mitrailleur of observatie.

Meerdere verdedigingslagen betekenden dat, zelfs áls de vijand het strand bereikte, hij nog steeds door mijnen, prikkeldraad, obstakels en genadeloos vuur van verder landinwaarts verscholen bunkers moest breken.

Mijnen op strand en in de duinen

Naast bunkers, tankversperringen en strandobstakels lag er westwaarts langs de duinen een breed mijnenveld ter versterking van de kustverdediging. Door de duinen werden prikkeldraadversperringen aangebracht om infanterie vast te zetten en aanvallers naar de mijnzones te leiden – een dodelijke tweede linie achter het strand.

Strandversperringen en een breed mijnenveld strekten zich westwaarts langs de duinen uit ter versterking van de kustverdediging.

Na de oorlog werden de stellingen op het strand – tankmuren, kazematten, Tobruks en luchtafweerposten – geleidelijk opgeruimd. In de jaren tachtig was er op strand en strandduinen niets meer zichtbaar.

Landinwaarts echter zijn nog tientallen bunkerresten bewaard in duinen en bos, vooral rond Slot Haamstede (Slotbos) en in de Zeepeduinen – stille herinneringen aan de rol van Westenschouwen in de Atlantikwall.

Verzet tegen de bezetting

De eilandenstructuur van Zeeland maakte georganiseerd verzet buitengewoon lastig. De geïsoleerde ligging en strikte bewegingscontrole door de bezetter betekenden dat verplaatsingen van mensen en materialen nauwlettend werden gevolgd.

In tegenstelling tot de grote steden, waar men kon onderduiken in de anonimiteit, boden de dorpsgemeenschappen weinig schuilmogelijkheden. Kleine verzetsgroepen werden vaak geïnfiltreerd, met vele arrestaties tot gevolg.

Daardoor bleven de kansen voor actief verzet beperkt tot na het geallieerde doorbraak­offensief uit Normandië (juni 1944), toen de oorlog weer richting de Nederlandse kust verschoof.

Tijdens de hele bezetting bepaalde de topografie en strategische ligging van Zeeland – als poort tot de Scheldemond en Antwerpen – elke ervaring van oorlog: van verzet tot bevrijding en het lange wederopbouwproces.

Water als wapen: de inundatie van Schouwen-Duiveland

In de Tweede Wereldoorlog werd water in Zeeland als wapen ingezet – eerst door de bezetter, later door de geallieerden. De laaggelegen eilanden waren kwetsbaar voor opzettelijke onderwaterzetting (inundatie) als onderdeel van de militaire strategie van beide partijen.

Op 1 maart 1944 zetten de Duitsers grote delen van Schouwen-Duiveland onder water: bijna 15.800 hectare. Het eiland bleef lang na de bevrijding geïnundeerd; veel gebieden droogden pas in september 1945 volledig op.

De inundatie van 1944–1945 was bedoeld om mogelijke geallieerde aanvallen af te slaan.

De schade aan landbouwgronden, infrastructuur en woningen was enorm en liet diepe sporen na die jaren zouden doorwerken.

Later in 1944, tijdens de Slag om de Schelde, bommen­den de geallieerden de dijken van Walcheren door om het eiland te laten vollopen en de Duitse verdedigers te verdrijven. De vernietiging op Walcheren was zelfs groter dan op Schouwen-Duiveland – een harde maar strategische beslissing om de haven van Antwerpen te kunnen openen.

In Zeeland werd zo niet alleen met kogels en bommen, maar ook met getij en zeewater gevochten.

Na de bevrijding vergde het herstel een enorme internationale inspanning. Zeeschepen, baggervaartuigen, sleepboten en steenaken waren nodig om de vernielde dijken te sluiten en het land te herwinnen.

Hoewel de Duitse bezetting het dagelijks leven zwaar ontwrichtte, was het vooral de geallieerde bevrijding – en specifiek de vernietigende inundaties – die misschien wel de duidelijkste en meest blijvende sporen in Zeeland’s landschap en geheugen naliet.

Aquarellen van Dingemans (1944–1945) tonen de inundatie en de wederopbouw: steden omsloten door water, troosteloze landschappen met dode bomen, dijken vol puin – een scherp contrast met het Walcheren van vóór de oorlog, de “tuin van Zeeland”. Hij legde ook de eerste herstelwerkzaamheden vast, zoals het dichtzetten van de doorbraken bij Westkapelle en Veere.

Het begin van het einde: de oorlog bereikt Schouwen-Duiveland

Op 17 september 1944 vlogen grote formaties geallieerde jagers en bommenwerpers over; Burg-Haamstede werd zwaar gebombardeerd. Spitfires doken op Duitse luchtafweerstellingen om die het zwijgen op te leggen en de weg te banen voor transportvliegtuigen.

Rond het middaguur trokken golven Dakota’s met grote zweefvliegtuigen over – onderdeel van Operatie Market Garden (17–25 sept. 1944), de poging om via luchtlandingen bij Arnhem Nederland binnen te breken. Hoewel de luchtafweer als “zwaar maar onnauwkeurig” werd gemeld, waren de verliezen boven Schouwen-Duiveland relatief gering.

Voor de bevolking was de bevrijding echter nog maanden weg.

Grote delen van het eiland waren door de Duitsers onder water gezet; veel burgers waren geëvacueerd. Alleen de Westhoek (Westenschouwen) bleef droog. Bewoners zaten maanden zonder stroom of gas.

De verwoesting hield aan: op 5 januari 1945 bombardeerden Britse vliegtuigen opnieuw de Westhoek; de kerk van Burgh raakte beschadigd en huizen aan de Hogeweg werden vernietigd. De laatste artilleriebeschieting op Schouwen-Duiveland vond plaats op 30 april 1945.

Bezet tot het einde: het verhaal van de Tien van Renesse

In december 1944 maakte de Duitse bezetter bekend dat alle mannen van 17–40 jaar zouden worden gedeporteerd. Leden van het verzet stalen en verborgen daarop de bevolkingsregisters om deportatie te voorkomen. Bij een poging om naar het bevrijde Noord-Beveland te vluchten, werden ze na een vuurgevecht gepakt.

Op bevel van het fanatieke Duitse commando werden tien mannen op Slot Moermond opgehangen. Hun lichamen bleven twee dagen zichtbaar; dorpsbewoners moesten erlangs lopen. De gebeurtenissen van 10 december 1944 lieten diepe wonden op Schouwen-Duiveland; de emotionele impact was onuitsprekelijk groot.

Tegenwoordig herdenkt het monument in Renesse de Tien van Renesse – en alle slachtoffers van de bezetting. Het herinnert eraan hoe zulke tragedies als kringen in het water door een gemeenschap gaan – lang nadat de steen is geworpen.

Het monument in Renesse ter nagedachtenis aan de Tien van Renesse herdenkt niet alleen deze tien mannen, maar alle slachtoffers van de bezetting.

Elk jaar wordt hun offer herdacht op de Nationale Dodenherdenking, 4 mei.

Op 7 mei 1945, twee dagen na de algemene Duitse capitulatie in Nederland, kwamen geallieerde troepen eindelijk aan land. Voor Schouwen-Duiveland kwam daarmee een einde aan jaren van bezetting.

5 mei – Bevrijdingsdag: nationale feestdag sinds 1955, ter herdenking van het einde van de bezetting in 1945 en viering van vrijheid, democratie en mensenrechten. [Afbeelding: NL-MdbZA_5870_W-0533]